اعتبار منبع به عنوان یکی از شاخص های روزنامه نگاری

اعتبار منبع

 
منبع چیست ؟
اعتبار منبع کدام است ؟

فرید ادیب هاشمی

یکی از مواردی که مخاطبان وسایل ارتباط جمعی معمولاً به دنبال کشف و ارزیابی آن هستند، هویت منبع پیام و میزان درستی و اعتبار آن است. ذکر منبع پیام در خبرها و مقاله ها و دیگر مطالب رسانه ها ی دیدرای و نوشتاری، علاوه بر اینکه در جلب اطمینان مخاطب موثر است، به پیام و خود رسانه نیز به عنوان منبع پیام، اعتبار بیشتری می بخشد، ذکر منبع در خبرها تا آنجا اهمیت یافته که در برخی از کشورها که به اجرای مقررات عهد نامه بین المللی حفظ حقوق مولف پایبندند گاه ممکن است عدم ذکر و درج منبع در خبر ها، منجر به تحت تعقیب قرار گرفتن مسوولان رسانه ها شود.

منابع روزنامه ها

منابع و مآخذ مطالب چاپ شده در روزنامه ها در یک تقسیم بندی نه چندان تازه، 12 مورد را در بر می گیرند:

1. اخبار ومقاله هایی که توسط خبرنگاران ونویسندگان تحریریه درمحل انتشار روزنامه تهیه می شوند؛

2 .مطالب ارسالی از سوی خبرنگاران ثابت یا فرستادگان مخصوص روزنامه در شهرستانها و یا خارج از کشور؛

3 .نوشته های همکاران غیر مستقیم روزنامه ها؛

4 .اخبار و تفسیرهای خبرگزاریهای داخلی و خارجی؛

5 .اخبار و اعلامیه های دولتی دریافت شده از روابط عمومی ها؛

6 .اطلاعات واخبار دریافت شده از انجمنها، جمعیت ها، احزاب و اصناف و حتی افراد عادی،

7 .اخبار و مقاله های اقتباس شده از روزنامه ها و نشریات داخلی یا خارجی،

8 .اخبار و مطالب رادیو – تلویزیون داخلی؛

9 .بولتنها و نشریات سفارتخانه های خارجی و نمایندگیهای کشورهای خارجی؛

10. اخبار ارسالی خوانندگان به وسیله نامه یا تلفن،

11.مطالب تهیه شده از آرشیوها و کتابخانه ها؛

12.مطالب و اطلاعات تهیه شده از فیلمهای مستند خبری 1.

امّا مهمترین و پر ارزشترین منبع خبری مطبوعات، گزارشهای اختصاصی خبرنگاران خودی است که با توجه به نیازهای خوانندگان، با دقت، هوشیاری و موشکافی تهیه و ارسال می شوند.

روزنامه ها و دیگر رسانه ها نیز معمولاً با توجه به تناسب موضوع، ارزش و اهمیت بیشتری به این گونه اخبار می دهند. دراین مورد بخصوص، گذشته از تمامی اهمیت و ویژگی های مثبتی که یک گزارش اختصاصی خبرنگار خودی می تواند برای روزنامه داشته باشد، معمولاً باعث آرامش خیال و اطمینان خاطر سردبیران و مسوولان روزنامه ها هم می شود. مسوولان روزنامه ها اغلب این طور تلقی می کنند که منبع این گونه گزارشها و خبرهای اختصاصی، معتبر است و می توان با خیال راحت و بدون نگرانی از واکنشهای احتمالی آتی، بسته به اهمیت خبر، تیتری 8 تا 10 ستونی نیز درصفحه  اوّل به آن اختصاص داد. در واقع، سردبیران در چنین مواردی کمتر نگران صحت و سقم منبع خبر – که بی اعتباری آن،گاه می تواند اعتبار چندین ساله روزنامه ای را از بین ببرد - هستند.

اعتبار منبع از نگاه روان شناسی

در زمینه اعتبار منبع (Source credibility) تحقیقات چندانی دردست نیست. امّا در روان شناسی اجتماعی در مبحث «تغییر گرایش » (Attitude chage ) آنجا که از «متقاعد سازی، تبلیغات و تغییر گرایش» بحث می شود، به این مقوله پرداخته شده و آمده است که همه پیامهایی که به منظور نفوذ در گرایشهای مردم تهیه و انتشار می یابند به یک اندازه تاثیر می گذارند. عوامل خاصی درکار هستند که اثر آنها را افزایش می دهند یا مانع تاثیرآنها می شوند و یا تاثیرات را کاهش می دهند. دربحث روان شناسی اجتماعی پیامها از سه جنبه مورد مطالعه قرارگرفته اند: 1) منبع پیام؛ 2) محتوای پیام؛ 3) گیرنده پیام.

«منبع پیام» در این مبحث به عنوان یکی از عوامل مهم تغییر گرایش مطرح شده واز زوایای «اعتماد به منبع»، «جاذبه منبع» و «قدرت منبع» قابل ارزیابی تشخیص داده شده است.

اعتماد به منبع
تخصص از عواملی دانسته شده که باعث افزایش اعتماد به منبع می گردد. زیرا که بسیاری از افراد، اظهار نظرهای متخصصان را راحت تر می پذیرند. به عبارت دقیق تر پیام منبع معتبر، راحت تر نفوذ می کند. وکمتر مورد انتقاد قرار می گیرد. در مورد منابع شفاهی نیز اطمینان خاطر گوینده به هنگام سخن گفتن، منبع را صالح تر و قابل اعتمادتر نشان می دهد.

جاذبه منبع
محبوبیت و جذابیت ظاهری اعتبار بیشتری به منبع می دهد، بیشترین استفاده از این خصوصیت درآگهی های تجارتی به عمل می آید زیرا که محبوبیت منبع، باعث جلب بیشتر گیرنده پیام و تاثیر بیشتر روی مخاطب خواهد شد. نمونه های این گونه استفاده از جذابیت منبع را نیز در استفاده از افراد معروف و محبوب نظیر ورزشکاران، هنرپیشگان، قهرمانان جنگ و... برای انتشار پیامهای خاص سیاسی، تجاری، بهداشتی وغیره دیده ایم. از سوی دیگر، مشابهت در گرایشها، مهارتها، و ارزشها نیز به جاذبه و اعتبار منبع کمک فراوان می کند.

قدرت منبع
نظر برخی از روان شناسان نیز بر این است که هرچه قدرت منبع بیشتر باشد، نفوذش برگرایش گیرندگان پیام بیشتر خواهد بود.

تحقیقات در زمینه اعتبار منبع

همان طور که گفته شد، تحقیقات چندانی در این زمینه در دست نیست. در سال 1985 میلادی در ایالات متحده آمریکا تحقیقی در زمینه اعتبار منبع صورت گرفت و در سال 1989 میلادی نیز تحقیق مشابهی در زمینه تاثیر جنسیت در میزان اعتبار روزنامه و روزنامه نگار در همین کشور انجام شد.

شاید بتوان گفت که در ایران تحقیق مستقلی در این زمینه صورت نگرفته است و اگر هم موارد پراکنده ای یافت شود به طور غیر مسقیم و ضمنی در خلال سایر موضوعات تحقیقی مورد اشاره قرار گرفته است.

درباره پیشینه تحقیق در این زمینه، سی سیلی گازیانو (Cecile Gaziano) و کریستین مک گراث (Kristin Mc Grath) در مقدمه گزارش تحقیقی که در سال 1985 میلادی در ایالات متحده آمریکا انجام شد،2 نوشته اند که تحقیق درباره اعتبار منبع، دو پیشینه دارد: یکی بر روی «صحت گزارش روزنامه »3 انجام گرفته است و دیگری به «قابل باور بودن منبع به عنوان جزئی از در برگیری ارتباطات»4 پرداخته است. هنگامی که در دهه 60 میلادی توجه به تحقیقات در این زمینه افزایش یافت، هاوّلند (Havland) و همکارانش طی تحقیقات خود دو جزء اصلی اعتبار منبع را مشخص کردند:

1) وثوق ( Trustworthiness)؛

2) تخصص (Expertise)

این مساله باعث شد تا توجه بعضی از محققان به تشخیص از طریق عامل تحلیل که تضمین کننده اعتبار منبع است، افزایش یابد. محققان به این نتیجه رسیدند که «اعتبار منبع» یک مفهوم چند بعدی است و مشخصه های آن نیز در هر بررسی تغییر می کند. 5

لس آنجلس تایمز در سال 1985 میلادی یک نظر سنجی درباره گرایش سیاسی در گزارشهای روزنامه و ارزیابی وظایف وسایل ارتباط جمعی انجام داد و به بررسی مفاهیمی نظیر صحت، انصاف، مسوولیت و نقش نقادی دولت پرداخت. درآن زمان میزان اعتماد به عنوان وسیله ای برای قیاس سایر نتایجی که از بررسی اعتماد در آمریکا به دست می آمد، مورد استفاده قرار می گرفت، از جمله باور داشتند یا معتبر شمردن یک نشریه، هنگامی که یک گزارش خبری با ویژگی «برخورد» در سطح جامعه منتشر می شد. یا ترجیح مخاطبان در استفاده از وسایل ارتباط جمعی برای کسب آگاهی در مورد اخبار محلی، استانی، ملی و بین المللی، یا قابلیت در پوشش دادن به موارد ویژه و مسوولیت در اجرای حقوق مندرج در  اوّلین اصلاحیه قانون اساسی آمریکا.

بعضی از محققان درمسائل مربوط به اعتبار حدس زده اند که میدان جغرافیایی اخبار، یکی از متغیرها مهم است. برخی از تحقیقات نشان داده بود که مردم در برخی از جوامع، در مسائل محلی، روزنامه ها را بیش از تلویزیون باور دارند و برعکس، تلویزیون را در مسائل ملی و بین المللی بیشتر قبول دارند. تحقیقی که در سال 1985 میلادی در آمریکا انجام شد در چهار زمینه صورت گرفت:

1.  نگاهی به ابعاد اعتبار منبع؛

2.  قابلیت مرد م در تمیز دادن اخبار روزنامه و وسایل ارتباطی،

3.  مشکلات اعتبار در پوشش محلی؛

4.  ارتباط بین اعتبار و نگرش مثبت به موضوع  اوّلین اصلاحیه قانون اساسی آمریکا.

 
ابعاد اعتبار منبع: تحلیل نتایح بدست آمده از تحقیق نشان داد که 12 موضوع درعامل اعتبار منبع جمع شده اند. این 12 موضوع عبارت است از: انصاف و اعتدال، بی غرضی، گفتن تمام ماجرا، صحت، محترم شمردن زندگی خصوصی افراد، مراقبت از طرفداران، داشتن موضوعات مربوط به بهتر شدن وضع اجتماعی، جدایی واقعیت از دیدگاهها، قابل اعتماد بودن، در ارتباط با موضوعات مورد علاقه مردم بودن، واقعی بودن و داشتن گزارشهای موثق.

امّا برخی معتقد بودند که بعضی از این موضوعات باید در سه عامل نظیر انصاف، وثوق وصحت تقسیم شوند. به هر حال میزان اعتبار به دست آمده تلویزیون و روزنامه در این تحقیق به میزان این 12 مورد بستگی داشته است.

در بیان ابعاد دیگری از «اعتبار منبع» جا دارد به اظهار نظرهای مختلفی که در جامعه کنونی کشورمان در مورد صحت و درستی خبر و اعتماد به خبرنگاران به عنوان یک منبع مورد اعتماد و اهمیت این مساله به عنوان یک ارزش اخلاقی و حرفه ای ابراز می شود، نیز پرداخت. مرور بر بعضی از این اظهار نظرها-  به خاطر جایگاهی که ابزار کنندگانشان در جامعه دارند- قطعاً در تقویت اهیمت ارزش مفاهیمی چون صحت و درستی خبر، معتبر بودن منبع خبر، انصاف و بی غرضی، محترم شمردن زندگی خصوصی افراد و... در جامعه مطبوعاتی و نقشی که پاینبدی به این مفاهیم در چرخش صحیح اطلاعات در جامعه ایفا می کند، موثر خواهد بود. 6

مرجع فقید، حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی، در دیداری که مدیر عامل خبرگزاری جمهوری اسلامی در آبان ماه سال 1371 با ایشان داشته با اشاره به حساسیت کار خبری تاکید کردند که «در کار خبری، مردم را متوجه خدا و عالم آخرت کنید و از «غیبت» و «تهمت» پرهیز نمایید». (ابرار 17 آبان 71 )

در همین حال آیت الله العظمی اراکی نیز در دیداری که مدیر عامل خبرگزاری جمهوری اسلامی با ایشان داشت تاکید کردندکه: «شغل خبرنگاری از شغلهای حساس جامعه است و در این شغل باید الگوی شما، پیامبر اکرم (ص) که خود یک پیام آور بود، باشد و برای شما افتخار است که الگوی کارتان پیغمبر خداست». ایشان تاکید کردند که: «خبر یک «امانت» است و شما باید در حفظ امانت دقت کنید و استواری خود را از دست ندهید. این افتخار بزرگی است که یک خبرنگار در صفت «امانت»، با رسول اکرم (ص) که به امین بودن شهرت داشتند. هم صفت باشند.»

از سوی دیگر آیت الله مشکینی نیز در دیداری که مدیر عامل خبرگزاری جمهوری اسلامی با ایشان داشت، گفت: «کار خبری، بسیار حساس است و کسی که در این حرفه کار می کند، باید انسانی پاک و دور از حب و بغضهای شخصی و گروهی باشد». آیت الله مشکینی تاکید کرد که «شما تکیه خبرتا ن را روی ملتها بگذارید و بدانید که ملتها در طول تاریخ پیروز بوده اند.»

افزون بر این، آیت الله جوادی آملی در دیدار با مدیر عامل خبرگزاری جمهوری اسلامی گفت: «در کار خبر دو مرحله اساسی وجود دارد:  اوّل شناخت حق و دوّم عمل به آن. در گام  اوّل می بایست تشخیص داد که کدام خبر با واقعیت منطبق است و در مرحله دوّم می بایست آن را به طرز صحیح منتشر ساخت. این وظیفه ای مشکل و خطیر است و جز با بهره مندی از ایمان قوی و تخصصی مناسب نمی توان از عهده آن برآمد. بسیاری از تصمیمات غلط به خاطر اخبار و اطلاعات غلطی است که به منابع تصمیم گیرنده می رسد، لذا در کار خبری خود می بایست مراقب دو آفت باشید:  اوّل کذب خبری و دوّم کذب مخبری که این هر دو موجب از بین رفتن اعتماد به دستگاه خبر رسانی می شود. آیت الله جوادی آملی همچنین معتقد است که: «خبر نگار، کسی است که «راستگو» باشد و علاوه بر آن قدرت تشخیص خبر درست از نادرست را دارا باشد. لذا در گزینش دست اندرکاران امور خبری دقت کنید که افراد خدا ترس را برگزینید و در فنون خبری نیز آنها را به خوبی آموزش دهید.»

حال به ادامه بحث مربوط به تحقیقی که در سال 1985 میلادی درباره اعتبار منبع در ایالات متحده امریکا انجام شد می پردازم. قبلاً گفته شد که یکی از چهار زمینه تحقیق، ابعاد اعتبار منبع است. اکنون سایر ابعاد اعتبار منبع را در آن تحقیق، پی می گیریم.

تشخیص و تمیز وسایل ارتباط جمعی: در تمام طول تحقیق به جز یک مورد، تلویزیون از سایر وسایل جمعی بهتر دانسته شد وهنگامی که به مخاطبان اصرار می شد که حتماً یکی از وسایل را به عنوان وسیله ترجیحی خود برگزینند. تلویزیون را انتخاب می کردند. آن یک مورد هم مربوط به خواست خوانندگان مبنی بر درک کامل یک موضوع محلی یا جنجال برانگیز بود. در این مورد نیمی از نمونه های امّاری، روزنامه را به عنوان رسانه مرجع خود انتخاب می کردند.

پوشش مخصوص منطقه ای: ارزیابی پاسخها نشان داد که روزنامه ها نگرش بهتری به اخبار محلی دارند و تلویزیون این نگرش بهتر را نسبت به حوادث طبیعی دارد. از مخاطبان در تحقیق سوال شد که برای پی بردن به رویدادی که در ک آن سخت و پیچیده است یا جنجال و بحث برسرآن زیاد است. کدام وسیله ارتباط جمعی را مورد استفاده قرارمی دهید؟ نیمی از مخاطبان در پاسخ، روزنامه ها را انتخاب کردند و تعداد آنان که تلویزیون را در این زمینه معتبر شمرده بودند، کمتر از 4 مورد از 10 مورد بود. امّا 57 در صد کسانی که مورد این پرسش واقع شدند که کدام یک از وسایل ارتباط جمعی برای درک اخبار ملی مورد اعتماد شماست؟ تلویزیون را انتخاب کردند و 29 درصد به روزنامه رای مثبت دادند. تحقیق به این نتیجه رسید که اعتبار تلویزیون هرچه از تمرکز روی مسائل محلی به سمت مسائلی ایالتی، ملی و بین المللی پیش برود، بیشتر می شود.

نخستین اصلاحیه قانون اساسی آمریکا: دراین مورد پاسخها اغلب در حمایت از مطبوعات آزاد بود. وقتی که مطبوعات در واقع درایفای وظیفه خود، «سگ مراقب دولت» (Watchdogs of Government) باشند پاسخ دهندگان مایل به حمایت از حقوق مندرج آنان در  اوّلین اصلاحیه قانون اساسی هستند.

همین طور هنگامی که حقوق مرد م عادی در معرض خطر قرار دارد، پاسخ دهندگان بیشتر میل به حمایت از حقوق مطبوعات دارند.

نتیجه تحقیق مشخص کرد که میزان اعتبار روزنامه یک رابطه معکوس با این گفته رایج دارد که «گاهی اوقات آزادی زیاده از حد در مطبوعات وجود دارد» امّا در مورد تلویزیون این طور نیست. ولی میزان اعتبار روزنامه و تلویزیون هر دو با این گفته که «وسایل ارتباط جمعی؛ حقوقی را که قانون اساسی برایشان تعیین کرده، نقض می کنند»، در تضاد است. به هر حال هیچ رابطه ای بین میزان اعتبار و نگرش نسبت به حقوق روزنامه نگاری که محرمانه بودن اطلاعات منتشر نشده را حفظ می کند، وجود ندارد. بیش از دو سوم مردمی که مورد مصاحبه قرار گرفتند موافق بودند که حق روزنامه نگار در حفظ محرمانه بودن منبع، درست مثل حقی است که به پزشکها و کشیشها در محرمانه حفظ کردن اسرار مردم داده شده است. نکته مهم در این مورد آن است که میزان اعتبار روزنامه وتلویزیون با حفظ این دیدگاه در نزد مردم، ارتباط نزدیک دارد.

 
تاثیر جنسیت در اعتبار روزنامه و روزنامه نگار

 یکی از کارهایی که تقریباً به تازگی درباره اعتبار روزنامه ها واعتماد خوانندگان به آنها صورت گرفته، تحقیقی است که توسط «اچ.آلن وایت» 7 و «جولی آندسیگر » 8 در آمریکا درباره تاثیر جنسیت بر مقوله اعتبار روزنامه و روزنامه نگار در سال 1991 میلادی انجام شد. 9

در مقدمه گزارش این تحقیق آمده است: این گزارش نتیجه یک بررسی تجربی از تاثیر جنسیت بر درک اعتماد یک ستون نویس روزنامه وهمچنین تاثیر آن بر موضوع مورد توجه ستون نویس روزنامه برای نوشتن است. نویسندگان این گزارش نتیجه گرفته اند که جنسیت روی ادراک انتخابی ستونهای روزنامه از سوی خوانندگان موثر است. مردان ستونهایی را که توسط زنان به رشته تحریر درآمده اند، می پسندند. به عنوان مثال محققان پی برده اند که خوانندگان زن، کار روزنامه نگاران مرد را ترجیح می دهند..1 در مطالعات دیگری، محققان نتیجه گرفتند که خوانندگان، زنان را به مردان نویسنده ترجیح می دهند. 11

ذکر نام نویسنده در بالای مقاله، می تواند یکی از عوامل ارزیابی مردان و زنان نویسنده از سوی خوانندگان باشد. در یک بررسی که درباره وجود نام نویسنده در بالای مقاله های قانونی، حوادث، مد و ورزشی صورت گرفت، مشخص شد که به طور سنتی نام مردان در ورزش و زنان در مورد مد در گزینش خوانندگان موثر است. این بررسی همچنین نتیجه گرفت که مطلبی که در مورد مد بود و نام یک زن نویسنده در بالای آن آمده بود، از سوی زنان خواننده جداً مورد توجه قرار گرفته بود.همین نتیجه برای مقاله های ورزشی که با اسم مردان نویسنده چاپ شده بود در مورد خوانندگان مرد به دست آمده بود.12

اثر نام در اعتبار روزنامه نگار

در سال 1989 میلادی بورکهارت (Burkhart) تصمیم گرفت نشان دهد که تغییر یک حرف از نام نویسنده یک مقاله (به صورتی که نام مذکر را مونث جلوه دهد) می تواند در ارزیابی از اعتبار یک روزنامه نگار تغییراتی حاصل کند. او نام بالای مقاله ای را از «مارک» به «ماری» تغییر داد و نتیجه گرفت که زنان بیشتر از مردان دقیق هستند. و همچنین زنان نویسنده بیشتر ازمردان قابل اعتماد ودارای اعتبار هستند. 13

محقق دیگری این مورد را مورد مطالعه قرار داد که آیا جنسیت (در مورد نام نویسنده ای که در بالای مقاله ذکر می شود) در اعتبار مقاله های خبری موثر است یا خیر و سپس نتیجه گرفت که بیش از 60 درصد افراد مورد مطالعه (زن و مرد) معتقدند که جنسیت در ارزیابی آنها از اخبار، نقشی ندارد امّا وقتی آنها (زنان و مردان مخاطب) با اخبار واقعی که نام نویسنده های آنها دستکاری شده بود، مواجه شدند، اخباری را برگزیدند که نام فرد مونث در بالای آن قید شد ه بود. گذشته از آن، مردان، خبری را که با نام زنی به عنوان نویسنده همراه بود، قابل باورتر از همان خبر که بدون ذکر نام یا با نام مرد همراه بود، تشخیص دادند. 14

امّا نکته جالب این است که تحقیق دیگری نشان داد که نویسندگان زن باور دارند که اگر مرد بودند، اعتبار بیشتری داشتند و نویسندگان مرد نیز معتقد بودند که اگر زن بودند، از اعتبار کمتری برخوردار بودند. همچنین زنان و مردان نویسنده هر دو فکر می کردند که درجمع همجنسان خود اعتبار بیشتری دارند تا در جمع جنس مخالف خود. 15

 در تحقیق دیگری، سر مقاله هایی با نام مرد یا زن به افرادی ارائه شد و نهایت این طور نتیجه گرفته شد که سرمقاله های معتبر برای خانمها، برای مردان کمتر معتبر تلقی می شود. 16

 محقق دیگری اعتبار سخنگویان مرد یا زن را که بیانیه های مطبوعاتی ارتش را می خوانند، ارزیابی کرد و نتیجه گرفت که مردانی که به عنوان منبع مطرح می شدند اگر چه تخصص بیشتری داشتند امّا این مساله اعتماد و تاثیر بیشتر آنها را به همراه نداشت. 17

 امّا در تحقیقی که دراین باره به سال 1991 میلادی در فصلنامه روزنامه نگاری از برآیند این تحقیقات انجام گرفت، نتیجه گرفته شد که فقط بین جنسیت نویسنده و جنسیت خواننده رابطه ای وجود دارد. برای خوانندگان زن، ستونهایی که به وسیله زنان نوشته شده، بیشتر جالب است و خوانندگان مرد نیز نظر مشابهی نسبت به ستونهایی که به وسیله مردان نویسنده نوشته می شود دارند. امّا اختلاف محسوسی در سطح اعتبار زنان و مردان نویسنده از نظر جنسیت خوانندگان وجود ندارد. 18

از یک دیدگاه، این اطلاعات نشان می دهد که ستون نویسها ی روزنامه ها از اعتبار شان به خاطر جنسیتشان صرف نظر نمی کنند. هم سردبیران و هم ستون نویسها این را نشان می دادند که وقتی درباره «خبرهای محض» یا «سخت خبر» (Hard News) مستقیم و بدون تفسیر می نویسند که دربرگیرنده ارزشهایی نظیر درگیری، برخورد، مجاورت و تازگی هستند، ممکن است اختلاف اندکی بین خوانندگان از این نظر ایجاد کند که نویسده مرد بوده است یا زن، امّا وقتی که صحبت از «نرم خبر» (Soft News ) است که معمولاً عناصر عاطفی و هیجان انگیز در آنها وجود دارد، ممکن است تعصبات جنسی در کار ظاهر شود. به طوری که موارد مورد مطالعه نه تنها می پنداشتند که ستونهایی که به وسیله همجنسانشان نوشته شده اند بیشتر جالب هستند. بلکه همچنین ستونها و مطالب جالب را نیز به همجنسان خود نسبت می دادند. نه عبارت دیگر به نظر می رسد که اشخاص مورد مطالعه، خواهان اعلام دو چیز هستند:

1.  این نویسنده همجنس من است، پس مطلب باید جالب باشد؛

2.  این مطلب جالب است، بنابراین نویسنده آن باید همجنس من باشد.

 
اعتبار منبع و سایر مفاهیم ارتباطی

اعتبار منبع یک مفهوم ارتباطی است که با اغلب مفاهیم ارتباطی رابطه ای نزدیک دارد. به عبارت دیگر از آنجا که اعتبار منبع درباره یکی از ویژگیهای مهم منبع بحث می کند و منبع خود عنصری مهم و اساسی در ارتباط است، اغلب مفاهیمی که در روند ارتباط تاثیر مستقیم و غیر مسقیم دارند نیز به نوعی با این مفهوم در ارتباط هستند و تحت تاثیر آن قرار می گیرند. مفاهیمی چون گزینشگری اخبار، ارزشهای خبری، عینیت، نظریه هماهنگی شناخت، مسوولیتهای اجتماعی روزنامه نگار و... درواقع با این پیش فرض که منبع معتبری در جریان ارتباط قرار دارد، عینیت می یابند. به عبارت دیگر شاید بتوان گفت که علی رغم آنکه مفاهیم مختلف ارتباطی اغلب در یکدیگر موثرند، امّا اعتبار منبع به طور روز افزون براکثر این مفاهیم تاثیر دارد. به عنوان نمونه به سه مورد زیر توجه کنید:

اعتبار منبع و گزینشگری خبر

«... اگر انتخابهایی که گزینشگر انجام می دهد در جهت تامین نیازهای خبری خواننده باشد، خواننده مطالب روزنامه را مطابق نیازهای خود می بیند و از توسل به راههای ارتباطی دیگر، جهت کسب خبر صرف نظر می کند. به این ترتیب، روزنامه به عنوان یکی از مهمترین رسانه های خبری اعتبار به دست می آورد و در نتیجه مردم از آن به عنوان یک «منبع قابل اعتماد» سخن خواهند گفت: در رادیو و تلویزیون نیز وضعیتی مشابه حاکم است». 19

 
همگنی (20) منبع و گیرنده

«.. همگنی عبارت است از شباهت در ویژگیهای مانند باورها، ارزشها، آموزش و منزلت اجتماعی بین دو فرد که در ارتباط با یکدیگر هستند. در موقعیتی که امکان گزینش آزاد وجود دارد و منبع می تواند با تعدادی گیرنده رابطه داشته باشد، تمایل شدیدی به انتخاب گیرنده ای دارد که بیشتر به خودش شبیه است، برای اصل همگنی دلایل زیادی وجود دارد. غالباً افراد شبیه به هم، با یکدیگر زندگی می کنند و تحت تاثیر علایق مشترکی هستند. این گونه نزدیکیهای فیزیکی و اجتماعی، نوعی ارتباط همگن را باعث می شوند. چنانکه گفته اند کبوتر با کبوتر، باز با باز. ارتباط زمانی موثر است که منبع و گیرنده همگن باشند. » 21

نقش اعتبار در تغییر بینش گیرنده

«... ممکن است منبع را در مقابل گیرنده معتبرتر نشان دهیم چرا که مطالعات نشان داده اند در چنین حالتی شوق و انگیزه قویتری در تغییر بینش گیرنده به وجود می آید» 22.

تحقیقات داخلی

تحقیقاتی که در ایران صورت گرفته است و به نوعی نیز در آنها «اعتبار منبع» - یا مفاهیمی نزدیک و مربوط به آن- مورد اشاره قرار گرفته، عبارت است از:

1342 - وزارت اطلاعات: نظر سنجی مردم تهران در زمینه وسایل ارتباط جمعی؛

1353 - مرکز سنجش افکار سازمان رادیو - تلویزیون: درباره مشارکت سیاسی مردم ایران با اختصاص فصلی به میزان بهره مندی مردم از مطبوعات؛

1358 و 1359 - مرکز تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه های صدا و سیما: نظر خواهی از مردم در چهار مقطع زمانی آذر، تیر، مرداد و شهریور 1359 درباره درصد افراد با سواد شهر تهران که روزنامه می خوانند و در صد گرایش آنها به روزنامه های مختلف؛

1368و 1369 - وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها: میزان بهره مندی شهروندان تهرانی از مطبوعات.

در این تحقیقات مواردی همچون وسایل خبری مورد اطمینان خوانندگان و نظرات خوانندگان درباره میزان حقیقت نویسی مطبوعات و... مورد بررسی قرار گرفته است. آنچه در پی می آید نگاهی است به برخی بررسیهای انجام شده در مورد اخیر.

وسایل خبری مورد اطمینان خوانندگان23

پاسخ مخاطبان به این پرسش که «معمولاً از طریق چه وسیله ارتباطی به اخبار مورد اطمینان خود دست پیدا می کنید؟» در  اولویت  اوّل به ترتیب فراوانی عبارت بوده است. از: تلویزیون؛ رادیو های داخلی؛ مطبوعات؛ و به گفتگو با مردم. و در  اولویت دوّم به ترتیب فراوانی پاسخها از این قرار است: رادیو های داخلی، تلویزیون، مطبوعات داخلی، گفت وگو با مردم.

نکته حائز اهمیت آنکه، رادیوهای بیگانه در هر سه  اولویت از کمترین فراوانی برخوردار بوده اند. همچنین به نسبت افزایش سطح تحصیلات و به نسبت افزایش سن و همچنین افراد متاهل بیشتر از افراد مجرد، رادیوهای داخلی را وسیله مطمئن کسب خبر عنوان کرده اند.

در مورد تلویزیون به نسبت کاهش سطح تحصیلات و کاهش سن، تلویزیون وسیله مطمئن کسب خبر قلمداد شده است.

کارکنان بخش دولتی، بیشتر از سایر شاغلان، تلویزیون را وسیله مطمئن کسب خبر می شناسد.

با افزایش سطح تحصیلات، مطبوعات داخلی نیز بیشتر مورد اطمینان قرار می گیرند. همین مطلب در مورد مطبوعات خارجی و رادیو های بیگانه نیز صدق می کند. افراد بیکار، نسبت به سایر گروهها، رادیو های بیگانه را وسیله مطمئن کسب خبر می شمارند.

میزان حقیقت نویسی مطبوعات و اعتماد خوانندگان 24

در این مرحله از تحقیق دو پرسش صورت گرفته است. در اوّلین پرسش از خوانندگان خواسته شده بود نظر خود را نسبت به میزان حقیقت نویسی مطبوعات ابراز دارند. نتایج به دست آمده به شرح ذیل بود:

4/15 درصد = اکثر حقایق را می نویسند؛

7/68 درصد = تنها برخی از حقایق را می نویسند؛

9/15 درصد = هیچ حقیقیی را درج نمی کنند.

در پرسش دوّم سوال شده بود که چنانچه خواسته باشیم درجه اعتماد شما به مطبوعات از یک تا 9 رتبه بندی کنیم، چه عددی را انتخاب می کنید؟ نتایج به دست آمده حاکی از درجه اعتماد متوسط خوانندگان نسبت به مطبوعات است.

اعتبار منبع در تیتر

 اهمیت و اعتبار منبع گاه به آن حد می رسد که خود را در تیتر خبر جای می دهد. در کیهان چندی قبل خبری آمده بود مبنی بر این که دادسرای عمومی تهران بررسی علل ریزش دیواره مترو را و آغاز کرد حال اگر فرضاً خبری به دست آوریم مبنی بر اینکه دادستان، ریزش دیوار مترو را عمدی خوانده است، نیز قطعاً می تواند چنین باشد، دادستان تهران: ریزش دیوار مترو عمدی بوده است. با این تیتر در واقع از اعتبار منبع برای ضمانت تیتر و خبر استفاده شده است.

دکتر گیبسن در کتاب روزنامه نگاری در عصر الکترونیک به «ضمانت» و «استناد» اشاره کرده و نوشته است: «اگر متن خبر توسط منبعی ،ضمانت شده، پس تیتر نیز باید ضمانت شود». او تیتری را عنوان می کند مبنی بر این که «یاربر، رئیس جمهور را درغگو خواندیم و می گوید در این تیتر ما اتهام را به «یاربر» استناد داده ایم. بنابراین تیتر مستند است، همچنین ضمانت شده نیز هست. به خواننده نیز این اطمینان را داده ایم که این جمله خبری نه از خبرنگار روزنامه بلکه از مبنع صلاحیت دار دیگری نقل شده است. باید به تیتر ضمانت بخشید و به خواننده فهماند که ما اطلاعات خود را از منبع موثق اخذ کرده ایم. این مساله مسوولیت اثبات مدعا را نیز بر عهده شخص دیگر می گذارد. 25

بی اعتباری منبع

 درباره بی اعتباری منبع نیز باید از روان شناسی اجتماعی کمک بگیریم، آنجا که فاصله پیام با گیرنده پیام آن قدر زیاد است که منجر به بی اعتباری منبع میگردد. فرض کنید تصمیم دارید که به عنوان مسوول یک روزنامه تلویزیونی، افراد چاق را به ورزش و راهپیمایی تشویق کنید.حال به نظرتان معقول است که آدمهای چاق را به پیاده روی 8 کیلو متر در روز تشویق کنید؟ قطعاً در صورت بیان چنین پیشنهادی، فقط اعتبار خود را از دست داده اید. به عبارت دیگر اشتباه در ارائه پیام به بی اعتباری منجر می شود.

درهمین زمینه دکتر گیبسن - استاد روزنامه نگاری دانشگاه تگزاس - خطاب به دانشجویان روزنامه نگاری می گوید: «شاید تا به حال دریافته اید که افکار عمومی، دست اندرکاران رسانه های {جمعی} را معصوم نمی داند. خوانندگان، بینندگان و شنوندگان ما به کرّات به ما بی اعتمادی می کنند. بخشی از عدم اعتماد آنها از مشاهده مکرّر اشتباهات ما ناشی می شود. تا زمانی که نتوانیم تمام اغلاط و اشتباهات خود را از فرستنده های معمولی و نشریات روزانه محو کنیم، قادر به محو کامل بی اعتمادی آنان نیز نخواهیم بود، ولی با کاهش هر واحد از اشتباهات، یک واحد از بی اعتمادی افکار عمومی خواهیم کاست. ما به امید این که بازده خوب سبب افزایش اعتماد می شود، اشتباهات خود را نشانه می گیریم. تعقیب این اشتباهات، همانا با بازبینی مجدد به کمک مآخذ، کتابخانه و منابع مختلف میسر می شود و ما را به هدف طلایی و دست نیافتنی نزدیک می کند: قطعه ای مطلب ارتباطی بدون غلط » 26

در واقع شاید بتوان گفت که پخش نادرست اخبار اثری همچون «بومرنگ» دارد و در نهایت اثر آ ن به فرستنده باز خواهد گشت. میزان تاثیر ارتباطات و اثرات مثبت یا منفی آنها از مسائلی است که درباره آن بحث های زیادی مطرح بوده است. منبع ارتباط (انتقال دهنده پیام)، ویژگیهای مخاطبان (پیام گیران) و ماهیت پیام (چگونگی انتقال آن) در افزایش تاثیر ارتباط موثر هستند. پخش نادرست اخبار و مواد اطلاعاتی همچون اثر بومرنگ به فرستنده یا منتقل کننده پیام باز می گردد و در نهایت هویت رسانه را عوض می کند.

حاشیه

1.    روش تحقیق در محتوای مطبوعات، کاظم معتمد نژاد ( تهرا ن: دانشگاه علوم ارتباطات اجتماعی، 1356 ): 234-236.

2.      Measuring the concept of Credibility ", Journalism Quarterly, (Autumn 1986), PP. 451-462.

3.      Newspaper reporting accuracy

4.      Believability of Source as a Component of Persuasive Communication impact

5.    Journalism Quarterly, 58: 411 – 419, 433 (1981): Gantz , op. cit. Timothy J. Meyer: "Media Credibility: The State of the Research ". Public Telecommunications Review, 2 (4):48 – 52 (1964): Michael Burgoon; Judeek. Burgoon , and Miriam Wilkson , Newspaper Image and Evaluation.

6.      Television news items separated into two Factors. Containing the same items as the newspaper credibility factor. No new items grouped with these. There appeared to be no reason not to use the same 12 items in a television credibility score.

7.      H. Alen White is the assistant professor at Murray state University in Murray, Kentucky.

8.      Juliel.Andsager, is a doctoral student at the University of Tennessee at Knoxville.

9.      "Newspaper Column Readers, Gender Bias: Perceived interest and Credibility “, Journalism Quarterly, (Winter 1991), PP 709 – 618.

10.  Philip Goldberg, "Are women prejudiced Against Women?” Transaction, 5: 28. 30

11.  Ford Burkhart, "When Readers Prefer Women”, Editor and Publisher, July 22. 1986. 64, 54: Hanna Levenon , Brent Buford , Bonno and Lorer Davis , "Are Women Still Prejudiced Against Women? A Replication and Externation of Goldbery’s Study, "the Journal of Psychology, 89, 67 – 71; Glendal. Sueger , Credibility of Male and female Reporters: Differences in Readers’ Perceptions. Unpublished thesis M.s. California State University – Fullerton, 1981.

12.  Donaldl Shaw, Lyndap.Cole, Royl. Moor and Richard R, Cole. "Men Versus Women in By Lines " , Journalism Quarterly, (No. 58 ): 103 – 106

13.  Burkhart , op. cit.

14.   Sweyer, op. cit.

15.  Judy. C. Pearson ," The Role of Gender in Source Credibility ".Paper Presented at the annual meeting of the Speech Communication Association , Louisville ( KY. 1982)

1.       Richard Cnoel and Mary J. Allen,"Sexand Ethnic Bias in the Evaluation of Student Editorials’ the Journal of Psychology “, (94, 1976): 53 – 56.

2.       Freda R. Brame, "A study of Effectiveness of Gender Upon Perceived Source Credibility and the Effectiveness of Army Speaker Persons" (Unpublished thesis M.S University of Georgia 1983 )

3.       Journalism Quarterly (Vol. 68, No.4, Winter 1991), P. 718.

19.«کدام خبر، چرا؟.نعیم بدیعی، رسانه، ش 1 بهار 1369، ص 41.